Biedronkowo

Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. W Polsce podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża i dolinach rzek. Jest to gatunek rodzimy.
Pokrój
Okazała roślina do 2 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu.
Łodyga
Gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach.
Kłącze i korzenie
Kłącze krótkie, o grubości 5cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie. Kłącze i korzenie wewnątrz są białe, gąbczaste.
Liście
Duże, 3-4-krotnie pierzaste liście osadzone na długich ogonkach. Mają rozdęte pochwy liściowe. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.
Kwiaty
Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).
Owoce
Duże rozłupki, składające się z 2 płaskich, jasnobrązowych niełupek.
Roślina dwuletnia. Kwitnie od końca maja do lipca.
Siedlisko: miejsca wilgotne. Gleby żyzne, głębokie próchniczne, przepuszczalne - czarnoziemy, lessy, mady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcienie.Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach górzystych, także w zaroślach, nad brzegami potoków, jest składnikiem ziołorośli wysokogórskich. Podgatunek nadbrzeżny rośnie w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych nad wodami, im bliżej morza tym jest liczniejszy.
Liczba chromosomów 2n= 22
W Polsce występują dwa podgatunki:
Dzięgiel litwor typowy (arcydzięgiel litwor, arcydzięgiel lekarski, anżelika) A. archangelica subsp. archangelica (syn. Archangelica officinalis Hoffm.). Występuje w górach, poza nimi uprawiany i dziczejący. Ma równowąskie pokrywki długości baldaszków. Kwiaty zielonkawożółte. Owoc długości 6,5 - 8 mm. Osiąga 2,5 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Aconitetum firmi [3]
Dzięgiel litwor nadbrzeżny A. archangelica subsp. litoralis (Fr.) Thell. - (syn. Archangelica litoralis Fries. Występuje w pasie nadmorskim i wzdłuż brzegów rzek. Ma szczeciniaste pokrywki, ok. 2x krótsze od baldaszków. Kwiaty zielonkawobiałe. Owoc 5-6 mm długości. Osiąga 3 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Calystegio-Angelicetum archangelicae litoralis.
Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową od 1983, z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego. Rozpowszechnienie jego uprawy w ogródkach zapobiegłoby niszczeniu stanowisk naturalnych.
Surowiec zielarski
Korzeń arcydzięgla - Archangelicae radix (Angelica radix), barwy czerwono-brunatnej, silnym zapachu. Przetwór: olejek arcydzięglowy - Archangelicae oleum.
Zbiór i suszenie
Zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. ¦cina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze nie wyższej niż 35°C.
Skład chemiczny
olejek eteryczny do 1,5% (felandren, terpeny, pinen), kwas walerianowy, kwas angelikowy, kwas metyloetylooctowy i kwas oksypentadecylowy, seskwiterpeny, kumaryny, flawonoidy, garbniki.
Działanie
Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco. Zwiększa wydzielanie soków trawiennych, śliny a także moczu i potu. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienie skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, dolegliwościach trawiennych, braku apetytu i wzdęciach oraz jako łagodny środek uspakajający. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i bólach reumatycznych.
Dawkowanie
Doustnie stosuje się dobowo 4,5g surowca lub 1,5-3g wyciągu płynnego lub 1,5g nalewki. Zewnętrznie 10-20 kropli olejku.

Litwor (Arcydzięgiel litwor)

Nazwa "litwor" głównie dziś używana, jest nazwą góralską. Arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis) był kiedyś uważany za roślinę czarodziejską i leczniczą, pomocną na 9 chorób. Podobno też jest ulubionym przysmakiem kozic. Łacińska nazwa pochodzi od greckiego angelos = archanioł - i nawiązuje do właściwości leczniczych rośliny, które miały być ponoć objawione ludziom przez anioła lub archanioła Rafaela.

Roślina objęta ochroną gatunkową

Właściwości i zastosowanie:

Wyciąg z korzenia powoduje wydzielanie soku żołądkowego i żółci, poprawia apetyt, znosi kurczowe bóle brzucha i wzdęcia, reguluje wypróżnianie. Ma działanie uspokajające, wzmacniające czynność serca i nerek a także bakterio i grzybobójcze Korzeń wchodzi w skład preparatów: Nervosol, Melisal, Zioła Szwedzkie, Digesan
Przepis na zioła regulujące działanie układu pokarmowego:

Wymieszać korzeń arcydzięgla, miętę i rumianek (można dostać w sklepach zielarskich) w proporcjach 1:1:1, odwar (z łyżki stołowej mieszanki na szklankę wody) pić po 1/3 szklanki trzy razy dziennie na 1/2 godziny przed posiłkiem.

Arcydzięgiel zawiera związek pobudzający wydzielanie interferonu zwalczającego infekcje wirusowe u ludzi i zwierząt.

Olejek z arcydzięgla stosowany zewnętrznie ma działanie przeciwbólowe

Arcydzięgiel stosuje się także często w kuchni - jako dodatek do tortów, keksów, legumin. Jest ozdobą, nadaje oryginalny smak, usprawnia trawienie. Przepis na konfiturę z arcydzięgla:

Łodygi i grubsze ogonki liści tniemy skośnie na kawałki długości 5-7 cm i obgotowujemy kilka chwil w lekko osolonej wodzie (lub zalewamy słonym wrzątkiem i pozostawia na dobę). Wodę odlewamy, łodygi opłukujemy i po usunięciu błoniastej skórki wrzucamy do syropu przygotowanego z 1 kg cukru na 3/4 szklanki wody (na 1 kg łodyg). Smażymy raz dłużej lub przez 2-3 dni po kilka minut. łodygi muszą stać się przejrzyste. Najlepsza jest konfitura z łodyg ścinanych na wiosnę.

Wyciąg z arcydzięgla jest jednym ze składników czeskiej wódki - Becherowki
Roślina ta nie była znana w starożytności, ale od dawna jest stosowany na Grenlandii jako jarzyna. Jego korzystne działanie wykryto w czasie panowania dżumy w 1510 roku w Mediolanie. W 1810 roku oceniano jej działanie jako równoważne z działaniem żeń-szenia.
Od jego nazwy powstało wiele góralskich nazw tatrzańskich takich jak: Litworowy Staw, dwie Litworowe Doliny (jedna pod Gierlachem, druga pod Czerwonymi Wierchami).

Stosowany jest korzeń zebrany jesienią lub wczesną wiosną i wysuszony w suszarniach w temperaturze 35-40 oC. Surowiec zawiera do 1,5% olejku o zmiennym składzie. Główne składniki to: alfa-felandren, alfa-pinen, makrolakton, pentadekanolid (nadający charakterystyczny zapach), seskwiterpeny, kumaryny i furanokumaryny (angelicyna, izoimperatoryna, ksantotoksyna, bergapten), związki flawonoidalne (pochodne flawonu), fenolokwasy (kawowy, chlorogenowy). Furanokumaryny i olejek działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, angelina wykazuje działanie depresyjne na ośrodkowy układ nerwowy. Furanokumaryny mogą powodować nadwrażliwość skóry na promieniowanie nadfioletowe (działanie fotouczulające).